Ο μυστικιστικός ήχος τού Αλεξάντρ Σκριάμπιν

Από την ομάδα των πρωτοποριακών συνθετών που άνοιξαν τον ρωσικό εικοστό αιώνα (Μίλι Μπαλακίρεφ, Μόντεστ Μουσόργκσκι, Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακωφ, Αλεξάντρ Μπορόντιν και Σεργκέι Ραχμάνινωφ), ο Αλεξάντρ Νικολάεβιτς Σκριάμπιν (1872-1915) ήταν αναμφίβολα ο πιο ιδιοφυής, ο πιο καινοτόμος αλλά και ο πιο αμφιλεγόμενος. Από αριστοκρατική μοσχοβίτικη οικογένεια, ο Σκριάμπιν ξεκίνησε την καριέρα του το 1994 στην Αγία Πετρούπολη σαν πιανίστας παίζοντας ήδη δικά του έργα. Τα πρώτα αυτά χρόνια ήταν επηρεασμένος πολύ από τον Σοπέν και οι συνθέσεις του ήταν απολύτως τονικές σε χαρακτηριστικό ρομαντικό ύφος. Η εξέλιξή του υπήρξε ωστόσο αστραπιαία τα επόμενα χρόνια, οδηγώντας τον σε μια ουσιαστικά ατονική μουσική γλώσσα (εντελώς ανεξάρτητα από τον Σαίνμπεργκ και τη Σχολή τής Βιέννης) βασισμένη στη χρωματικότητα και τις διαφωνίες. Σε αυτό έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο τα φιλοσοφικά ενδιαφέροντά του: γοητευμένος αρχικά από τη νιτσεϊκή θεωρία τού «Υπερανθρώπου» στράφηκε εντέλει στη θεοσοφία και υπήρξε οπαδός τής Έλενας Μπλαβάτσκι. Ζώντας και ταξιδεύοντας πολλά χρόνια στο εξωτερικό —στη Σουηδία, στην Ιταλία, στο Παρίσι, στο Βέλγιο και στις ΗΠΑ— ανέπτυξε έναν πολύ προσωπικό και αφηρημένο μυστικισμό που είχε ως επίκεντρο την ιδέα τής βιωματικής μετοχής τού καλλιτέχνη στο κοσμικό μυστήριο της Δημιουργίας. Το μουσικό του έργο αποκτά μια όλο και πιο περίπλοκη δομή καθώς προσπαθεί ν’ αποτυπώσει το φαινόμενο της συναισθησίας (ενιαίες δέσμες αισθήσεων που μεταφράζουν στοιχεία τής μίας στην άλλη – π.χ. αντιστοιχίες ήχων, οσμών και χρωμάτων) διαλύοντας, μαζί με την κοινή αίσθηση της «πραγματικότητας», την ίδια την τονική οργάνωση. Τα τελευταία χρόνια τής ζωής του ο Σκριάμπιν συνέλαβε ένα υπερβολικά φιλόδοξο σχέδιο: μια παράσταση του μεγαλεπίβολου έργου που συνέθετε αυτή την περίοδο με τίτλο Mysterium Magnum (κι έμελλε να μείνει ανολοκλήρωτο), η οποία θα διαρκούσε μια ολόκληρη εβδομάδα με συνοδεία χορού, αρωμάτων και φωτός σε ένα βουδιστικό μοναστήρι στους πρόποδες των Ιμαλαΐων – σχέδιο που διέκοψε ο πρόωρος θάνατός του. Ο Σκριάμπιν μπορεί να θεωρηθεί ως ο πιο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του ρωσικού Συμβολισμού στη μουσική (θα μπορούσε κάλλιστα να τον παραβάλει κάποιος με τον Ραίριχ στη ζωγραφική, ο οποίος μάλιστα έζησε στο Καρακόρουμ και στα Ιμαλάια και οι ανατολικές του επιρροές ήταν πολύ πιο βαθιές) κι επηρέασε αξιοσημείωτα συνθέτες όπως ο Στραβίνσκι και ο Προκόπιεφ.

Παρουσιάζουμε εδώ δύο από τα πιο διάσημα συμφωνικά ποιήματα του Σκριάμπιν —το «Ποίημα της Έκστασης», και το «Ποίημα της Φωτιάς ή Προμηθέας»— που αποτυπώνουν ανάγλυφα τις μουσικές του αναζητήσεις, μαζί με την τελευταία του σονάτα για πιάνο (την επιλεγόμενη «Μαύρη λειτουργία»): ένα όντως απόκοσμο έργο, παρά τη συντομία του, που συνιστά και το πιο αναγνωρίσιμο δείγμα τού μυστικισμού του. Ο ιλιγγιώδης συνδυασμός θεμάτων αυξάνει διαρκώς την πυκνότητα της διαφωνίας και τη συνολική αίσθηση αστάθειας, ενώ οι τρίλιες που αφθονούν σε όλο το κομμάτι μαρτυρούν τη σημασία που τους έδινε ο Σκριάμπιν, πέρ’ από την καθαρά διακοσμητική: πίστευε ακράδαντα ότι συμβολίζουν τις δονήσεις του σύμπαντος και αντιπροσωπεύουν το λευκό, καθαρό φως. 

 

1. Le Poème de l’Extase, op. 54 (1908)                                                                      19:09

   Deutsches Symphonie-Orchester, Gerd Müller-Lorenz      

2. Prométhée – Le Poème du Feu, op. 60 (1910)                                                       21:42

   Deutsches Symphonie-Orchester, Rundfunkchor Berlin, Gerd Müller-Lorenz      

   πιάνο: Peter Jablonski

3. Sonata No. 9 (“Black Mass”), op. 68 (1912-13)                                                     07:43

    πιάνο: Gunter Philipp