Η Ρωσία είναι μια απέραντη χώρα με μια θαυμαστή ποικιλία λαών και πολιτισμών. Τοποθετημένη ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, είναι μια μοναδική πολιτισμική γέφυρα ανάμεσα στους δύο κόσμους. Αυτό γεννάει ωστόσο και ιδιόμορφα προβλήματα ταυτότητας, που από τον καιρό της εθνικής της συγκρότησης η Ρωσία αντιμετώπιζε βαδίζοντας συνεχώς πάνω στο τεντωμένο σκοινί μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Αβέβαιοι αν ανήκαν στην Ανατολή ή στη Δύση, αλλά και για το τί ακριβώς σήμαιναν αυτοί οι όροι, οι Ρώσοι τον δέκατο ένατο αιώνα έγραφαν χωρίς την ασφαλή ταυτότητα των Δυτικών. Σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους για τους οποίους η «Ανατολή» ήταν ένας μακρινός, σχεδόν μυθικός τόπος, οι Ρώσοι αντίκριζαν τους απέραντους ορίζοντες της Ασίας σαν ένα «εγγύς εξωτερικό», ή ένα «μακρινό εσωτερικό», χωρίς αποφασισμένο σύνορο. Αυτή η ενδιάμεση περιοχή, που είναι ταυτόχρονα «εμείς» και «αυτοί», σφυρηλάτησε μερικά από τα από τα πιο γοητευτικά στοιχεία του μεγάλου ρωσικού πολιτισμού.
Από τον καιρό της βασιλείας του Μεγάλου Πέτρου η Ρωσία άρχισε να προσανατολίζεται αποφασιστικά προς τη Δύση, και μέσ’ από την υιοθέτηση του δυτικού πρίσματος τέθηκαν τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός ρωσικού «οριενταλισμού». Πέρα όμως από ακαδημαϊκό εγχείρημα, ο οριενταλισμός πήρε πολλές μορφές έκφρασης σε όλη τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Καλλιτέχνες, συνθέτες και χορογράφοι αγκάλιασαν όλοι με μια ιδιάζουσα οικειότητα τους οριενταλιστικούς στερεοτύπους. Η ρωσική και η κεντροευρωπαϊκή ανατολίζουσα τέχνη είχε τα μάτια στραμμένα στις περιοχές της Κεντρικής Ασίας που κατακτούσε η ρωσική αυτοκρατορία τον δέκατο ένατο αιώνα. Τα κοινά θέματα περιελάμβαναν ιστορικούς πίνακες που απεικόνιζαν αρνητικά τους Μογγόλους οι οποίοι κυρίευσαν τη Ρωσία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και τους Τούρκους οι οποίοι δυνάστευαν μεγάλες περιοχές του Καυκάσου, της Κεντρικής Ευρώπης και ων Βαλκανίων. Από αιματηρές μάχες μέχρι μορφές σεξουαλικής βίας, οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν αυτές τις συγκινησιακά φορτισμένες σκηνές για ν’ απεικονίσουν τέτοιες ανατολικές ομάδες ως βαρβάρους που άξιζαν να κατακτηθούν από τη Ρωσική Αυτοκρατορία.
Στη μουσική και μόνο, θα χρειαζόταν τουλάχιστον ένα ολόκληρο βιβλίο για ν’ αναφερθούν οι εκατοντάδες ρωσικές όπερες, μπαλέτα, τονικά ποιήματα, ορχηστρικές συνθέσεις και τραγούδια με ανατολίτικο υλικό που εμφανίστηκαν επί έναν περίπου αιώνα πριν από το Πουλί της φωτιάς του Στραβίνσκι. Μια βολική ταξινόμηση όλου αυτού του ιλιγγιώδους υλικού θα μπορούσε ίσως να το χωρίσει σε ό,τι θα ονομάζαμε μια ενδο-αυτοκρατορική και μία εξω-αυτοκρατορική κατηγορία, διαίρεση που εντάσσει το ενδο-αυτοκρατορικό υλικό —ακολουθώντας τις κινήσεις του ρωσικού στρατού— στη Σιβηρία, στον Καύκασο και στην Κεντρική Ασία· το εξω-αυτοκρατορικό υλικό, αντίστοιχα, θα μπορούσε να διαιρεθεί πρώτα σε δύο (άνισα) μέρη της Εγγύς και της Άπω Ανατολής, και ύστερα να διακρίνει εντός της Εγγύς Ανατολής αραβικές, περσικές, τουρκικές και λεβαντίνικες επιδράσεις. Τόσο σημαντικό υπήρξε για μια περίοδο το «Ανατολικό Ζήτημα» στη Ρωσία που, όταν ο Βλαντιμίρ Στάσωφ, ο μεγάλος μυθολόγος της ρωσικής μουσικής, ανασκοπούσε το 1888 τα προηγούμενα «25 χρόνια ρωσικής τέχνης» (τίτλος ενός από τα πιο φημισμένα δοκίμιά του), θα όριζε το «ανατολίτικο στοιχείο» σαν ένα από τα τέσσερα διακριτικά —και, βεβαίως, προοδευτικά— γνωρίσματα αυτού που αποκαλούσε «Νέα Ρωσική Σχολή».
Ο όρος αφορά κυρίως μία ομάδα συνθετών που είναι γνωστή ως «Οι πέντε» – παράδειγμα, εκτός όλων των άλλων, της επιρροής που έχουν ασκήσει τα οριενταλιστικά θέματα στη ρωσική μουσική. Την ομάδα απαρτίζουν πέντε συνθέτες που συναντήθηκαν στην Αγία Πετρούπολη το 1870 (εξαιρείται ο συνομήλικός τους Τσαϊκόφσκι, λόγω του πολύ πιο δυτικότροπου ύφους του). Οι Μίλι Μπαλάκιρεφ, Σεζάρ Κούι, Μόντεστ Μουσόργκσκι, Ρίμσκι-Κόρτσακοφ και Αλεξάντερ Μπορόντιν θέλησαν να δημιουργήσουν ένα ειδικό «ρωσικό ηχόχρωμα» και όχι μουσική που να μιμείται τον παλαιότερο ευρωπαϊκό κανόνα. Ο οριενταλισμός έγινε ένα βαθύ χαρακτηριστικό αυτού του νέου ρωσικού ήχου. Έργα όπως το Ισλάμυ του Μπαλάκιρεφ και η Σεχραζάτ του Ρίμσκι-Κόρτσακοφ ενσωμάτωναν ανατολικά θέματα, μελωδικές ακολουθίες και αρμονικά μοτίβα για να διακρίνουν τη «ρωσική» μουσική τους από δυτικού προσανατολισμού συνθέσεις. Ωστόσο, όπως ισχύει για τα περισσότερα οριενταλιστικά έργα, η αυθεντικότητα παραμένει υπό συζήτησιν. Αφορούσε περισσότερο ένα στυλ και μια «αίσθηση» παρά τη δημιουργία μιας ειλικρινούς ερμηνείας των ανατολικών πολιτισμών στους οποίους αναφέρονται.
Δύο από τα δημοφιλέστερα έργα αυτής της ομάδας συνθετών ήταν η συμφωνική σουίτα Αντάρ του Ρίμσκι-Κόρτσακοφ και το συμφωνικό ποίημα Ταμάρα του Μπαλάκιρεφ. Το Αντάρ διαδραματίζεται στην Αραβία και χρησιμοποιεί δύο διαφορετικά μουσικά ύφη, το ρωσικό και το αραβικό. Η ρωσική μουσική είναι αρρενωπή κι έχει πολύ πιο αναγνωρίσιμο δυτικό ήχο. Το δεύτερο ύφος, το αραβικό, είναι «θηλυκό» και μελωδικό, σχεδόν τροπικό. Η βασίλισσα Γκιουλ Ναζάρ οδηγεί τον ρώσο ήρωα Αντάρ στον χαμό μέσω του γυναικείου αισθησιασμού της και τον σκοτώνει με μια τελευταία αγκαλιά. Η Ταμάρα είναι μια μοιραία πυργοδέσποινα που παρέσυρε τους ταξιδιώτες στον θάνατο με την αισθησιακή της έλξη. Ο Μπαλάκιρεφ χρησιμοποιεί τη μελωδική επανάληψη και ατμοσφαιρικά εφέ, όπως το επιταχυνόμενο τέμπο, για να παραπέμψει στο αίσθημα της εμμονής και της μέθης, και χρησιμοποιεί απρόβλεπτους ρυθμούς μαζί με μεγάλα διαστήματα και ακανόνιστες φράσεις για ν’ απεικονίσει τον αισθησιασμό και τη λαχτάρα. Τέτοιου είδους τεχνικές οδήγησαν σ’ ένα ρωσικό μουσικό ύφος που δεν ήταν ακριβώς δυτικό, αλλά ταυτόχρονα ούτε ανατολικό.
Σαν ένα μικρό δείγμα αυτής της μεγάλης μουσικής παράδοσης, δίνουμε εδώ τα δύο θρυλικά έργα του Μπαλάκιρεφ και του Ρίμσκι-Κόρτσακοφ, μαζί με το κομψοτέχνημα του Μπορόντιν «Στις στέπες της Κεντρικής Ασίας». Οι δύο μινιατούρες από τον Καρυοθραύστη του Τσαϊκόφσκι δείχνουν τη κανονικοποίηση αυτής της γλώσσας υπό μορφήν διακοσμητικών μοτίβων σε όλο το φάσμα της ρωσικής μουσικής, ενώ το μεταγενέστερο κομμάτι του Ραχμάνινωφ μαρτυρεί την εμμονή της στο φαντασιακό των ρώσων συνθετών.
Mily Balakirev (1836-1910)
1. Ταμάρα (πάνω σ’ ένα ποίημα του Λερμόντωφ)
( Κρατική Ρωσική Ορχήστρα - Igor Golovschin)
Alexander Borodin (1833-1887)
2. Στις στέπες της Κεντρικής Ασίας
(Φιλαρμονική Ορχήστρα του Λονδίνου - Andre Cluytens)
Nikolai Rimsky-Korsakov (1844-1908)
3-6. Συμφωνία Νο 2 - «Αντάρ»
(Ορχήστρα Φιλαρμόνια - Yondani Butt)
Piotr Illych Tchaikovsky (1840-1893)
7. Αραβικός χορός (από τον Καρυοθραύστη)
8. Κινέζικος χορός (από τον Καρυοθραύστη)
(Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου - André Previn)
Sergei Rachmaninoff (1873-1943)
9. Ανατολίτικος χορός, αρ. 2
(Maria Kliegel: τσέλο, Berard Glemser: πιάνο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου