Τετάρτη 6 Ιανουαρίου 2016

Μαρξισμός-Κεϋνσιανισμός-Νεοφιλελευθερισμός

Του ΝΙΚΟΥ ΠΡΟΓΟΥΛΗ*



Συχνά η ενασχόληση με τα καθημερινά, πιεστικά, και επείγοντα ζητήματα δεν αφήνει χρόνο και διάθεση για στοχασμό σε μια ευρύτερη χρονική κλίμακα που θα μας έδινε τη μεγάλη εικόνα και θα μας προσανατόλιζε.  Ένας τέτοιος γενικός προσανατολισμός αν και δεν μπορεί να μας υπαγορεύσει άμεσα τί να κάνουμε, αφού στις ήδη διαμορφωμένες συνθήκες ελάχιστα περνούν πλέον από το χέρι μας, θα μπορούσε ωστόσο να εμβαθύνει την κατανόησή μας σχετικά με το ποια είναι η κατάσταση σήμερα, να επιτρέψει μια εκτίμηση για το πού φαίνεται να πηγαίνουμε στο εγγύς μέλον, να διαλύσει αυταπάτες κι ενοχές, και να βοηθήσει στη σύγκλιση των επιθυμιών όσων κατανοούμε ότι η κοινή μας μοίρα θα μπορούσε να είναι και διαφορετική.
Φαίνεται ότι βιώνουμε την υπερώριμη φάση ενός συστήματος, του καπιταλισμού, που επειδή έχει φτάσει στα όρια της επέκτασής του καταρρέει πλέον εσωτερικά, συμπαρασύροντας στην καταστροφή όλο και μεγαλύτερο μέρος  της κοινωνίας και της φύσης σε κάθε γωνιά της γης. Παρ’ όλ’ αυτά, η συντριπτική κατασταλτική ισχύς αυτού του συστήματος, η ιδεολογική του ηγεμονία και η απουσία μιας υπαρκτής, ικανοποιητικής εναλλακτικής, προς το παρόν το κρατάνε ζωντανό,  και το καταστροφικό αυτό «παρόν» είναι τελείως άγνωστο πόσο ακόμη θα διαρκέσει.

Στον καπιταλισμό συνήθως αποδίδουμε κάποια χαρακτηριστικά, όπως: ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, πλήρως χρηματικές συναλλαγές, παραγωγή ανταλλακτικών αξιών, δηλαδή εμπορευμάτων, αντίληψη των πάντων ως εμπορεύματα ακόμη και αν δεν έχουν παραχθεί με σκοπό να πουληθούν, συμεριλαμβανομένου του ανθρώπινου χρόνου (ως εργασίας)  και της φύσης (ως εκτάσεων εδάφους και υπεδάφους), σχέσεις ανταλλαγής που διαμορφώνονται σε ελεύθερες αγορές χωρίς κρατικές παρεμβάσεις και μονοπωλιακές συνθήκες, κοκ. Όμως τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι σταθερά. Ο καπιταλισμός δεν πρέπει να νοείται στατικά αλλά μάλλον να προσεγγίζεται ιστορικά, γιατί στον αγώνα αυτοσυντήρησής του αλλάζει προκειμένου να διατηρήσει μέσα στον χρόνο την ταυτότητά του. 

Η μεγάλη καινοτομία του καπιταλισμού και ταυτόχρονα ένα από τα πιο σταθερά χαρακτηριστικά του, από την εμφάνισή του έως σήμερα, ήταν ότι έσπασε την μέχρι τότε άμεση σύνδεση μεταξύ της οικονομικής δραστηριότητας (βλ της παραγωγής), και των αναγκών που έπρεπε να καλυφθούν – κι εδώ μπορούμε να συμπεριλάβουμε κάθε τύπο αναγκών: βιοτικών, πολεμικών, πολιτισμού, αναγκών που προσδιορίζονταν δημοκρατικά ή αυταρχικά, εθιμικά, κοκ. Ανάμεσα λοιπόν στις όποιες ανάγκες, που κανονικά προηγούνται, και στην παραγωγή που σκοπό έχει να τις καλύψει, παρεμβλήθηκε ένα πρόσθετο επίπεδο: το επίπεδο του ιδιωτικού κέρδους. Στο εξής, για να παραχθεί ο,τιδήποτε έπρεπε πρώτα να ανάψει το πράσινο φως της κερδοφορίας. Έτσι, ακόμη κι όταν υπάρχουν πιεστικές ανάγκες, παρότι οι πόροι που απαιτούνται για την κάλυψή τους (ανθρώπινοι, φυσικοί και τεχνολογικοί) μπορεί να επαρκούν, θα μείνουν σε αργία εάν λείπει η προσδοκία του κέρδους. Αλλά και αντίστροφα: επειδή το κέρδος είναι ο αδιαφιλονίκητος ενορχηστρωτής κάθε οικονομικής δραστηριότητας, αν η κερδοφορία μπορεί με κάποιον τρόπο να διασφαλιστεί, η δραστηριότητα θα πραγματοποιθεί και οι «ανάγκες» θα ακολουθήσουν. Οι ανάγκες είναι βεβαίως σε μεγάλο βαθμό δυναμικές και μεταβαλλόμενες, όμως αντίθετα με ό,τι μας λέει ένα από τα βασικά αξιώματα της νεοκλασικής θεωρίας, ΔΕΝ είναι ακόρεστες (γι’ αυτό και η εν λόγω θεωρία αρνείται πεισματικά να διακρίνει μεταξύ ανάγκης κι επιθυμίας). Ακόρεστη, σε καπιταλιστικό περιβάλλον, είναι μια ειδική ανάγκη, με συγκεκριμένη λειτουργία στην ομαλή διαιώνιση του συστήματος: η ανάγκη για κέρδος. Όλα τα υπόλοιπα οφείλουν να εναρμονίζονται με τον ρυθμό που δίνει ο μεγάλος ενορχηστρωτής. Το αποτέλεσμα είναι μια ξέφρενη επέκταση της οικονομικής δραστηριότητας και των παραγωγικών δυνάμεων, τέτοια που δεν θα μπορούσαν ποτέ να υπογορεύσουν οι όποιες πραγματικές, ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένες ανάγκες, τουλάχιστον σε περίοδο ειρήνης. Όταν όμως ο ρόλος του κινήτρου της παραγωγικής διαδικασίας μετατοπίζεται από τις ανάγκες στο κέρδος, τότε τίποτα δεν είναι αρκετό. Το χαρακτηριστικό αυτό του καπιταλισμού το αναγνώρισε ο Μαρξ, μάλιστα γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο θεώρησε τον καπιταλισμό ως ένα απαραίτητο στάδιο από το οποίο πρέπει να διέλθει η κοινωνία. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων είναι ο κοσμοϊστορικός ρόλος του καπιταλισμού που στη συνέχεια θα πρέπει να αποσυρθεί μπαίνοντας στο «χρονοντούλαπο της ιστορίας».

Γιατί όμως; Γιατί ο καπιταλισμός να μην είναι έτσι όπως τον οραματίστηκαν οι κλασικοί οικονομολόγοι, δηλαδή ένα σύστημα που θα ανεβάσει συνολικά το επίπεδο της  υλικής ευημερίας (αν και όχι το ίδιο για όλους), και μάλιστα συνδυάζοντάς την με τη μέγιστη ελευθερία; Ο Άνταμ Σμίθ, ως γνωστόν, έκανε την αισιόδοξη παραδοχή ότι το νέο σύστημα, εάν αφεθεί να λειτουργήσει «ελεύθερα», δηλαδή μέσω των αγορών και χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις, έχει την ικανότητα να αυτορυθμίζεται και να παράγει βέλτιστα κοινωνικά αποτελέσματα. Με άλλα λόγια, δεν χρειάζεται κανείς να επιτηρεί και να καθοδηγεί το οικονομικό σύστημα γιατί αυτό από μόνο του παράγει τάξη και γενική ευημερία.

Παρ’ όλ’ αυτά, σε καθαρά θεωρητικό επίπεδο, πριν δηλαδή ακόμα υπάρξει η εμπειρική διαπίστωση των κρίσεων, κάποιοι αμφισβήτησαν την αισιόδοξη παραδοχή του Σμιθ και προέβλεψαν ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει ομαλά. Ο λόγος ήταν καθαρά «τεχνικός», δεν ενέπλεκε ζητήματα ηθικής ή δικαιοσύνης, όπως η ανισότητα, η εκμετάλλευση και οι πιθανές κοινωνικές εντάσεις που μπορούσαν να πυροδοτήσουν. Η πρόβλεψη ήταν ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει ικανοποιητικά με βάση τα «δικά του» κριτήρια, δηλ κριτήρια που πηγάζουν από την ίδια τη λογική του. Στην αρχική, σχετικά απλή διατύπωση το πρόβλημα εντοπιζόταν στο ότι οι εργαζόμενοι δεν θα έχουν αρκετά εισοδήματα για να αγοράσουν την παραγωγή, με αποτέλεσμα αυτή να μένει απούλητη (με μεταγενέστερη ορολογία, εντοπίζεται ήδη εδώ το πρόβλημα της υποκατανάλωσης). Αν συνέβαινε αυτό, τότε το καπιταλιστικό σύστημα δεν θα μπορούσε να απασχολήσει τους διαθέσιμους πόρους της οικονομίας, παρότι στη λογική του ήταν να εντείνει την οικονομική δραστηριότητα στο έπακρο. Σημειωτέον, άλλα, προγενέστερα και απλούστερα οικονομικά συστήματα δεν αντιμετώπιζαν τέτοιου είδους προβλήματα.

Ο Μαρξ αξιοποίησε, συστηματοποίησε και επέκτεινε την κριτική του καπιταλισμού που παρέλαβε κινούμενος σε διάφορα επίπεδα. Στο πλέον αφαιρετικό και θεωρητικό επίπεδο, το έκανε αυτό δεχόμενος τις ίδιες τις υποθέσεις των αστών οικονομολόγων. Για όποιον θέλει θεωρητικά τουλάχιστον να αντιταχθεί στον καπιταλισμό υπάρχουν, χοντρικά, δύο δρόμοι:

·         είτε θα αμφισβητήσει τις παραδοχές των θεωρητικών του καπιταλισμού ως τελείως ουτοπικές, π.χ. θα υποστηρίξει ότι δεν υπάρχουν οι ιδανικές ελεύθερες αγορές, διότι υπάρχουν μονοπώλια, ολιγοπώλια, τραστ, διότι γίνονται πολιτικές παρεμβάσεις υπέρ συγκεκριμένων κεφαλαίων, διότι ο ανταγωνισμός είναι αθέμιτος, μπορεί να φτάσει μέχρι τον πόλεμο, κλπ.

·         είτε θα δεχτεί όλες τις παραδοχές των αντιπάλων θεωρητικών και θα προσπαθήσει να αποδείξει ότι ακόμη και με ιδανικές συνθήκες αγοράς, το σύστημα θα πέσει θύμα των αξεπέραστων αντιφάσεών του.

Ο Μαρξ τα έκανε και τα δύο, αλλά κυρίως το δεύτερο, καθώς κατανόησε ότι ο καπιταλισμός ακόμη και σε ιδανικές συνθήκες δεν μπορεί να αναπαραγάγει τους όρους που είναι απαραίτητοι για την ομαλή λειτουργία του. Βεβαίως, όλα πηγαίνουν καλά όσο ο καπιταλισμός είναι σε νεαρή ηλικία. Με την προϋπόθεση ότι έχει κυριαρχήσει πολιτικά, και έχει δημιουργήσει το νομικό και θεσμικό πλαίσιο που του ταιριάζει, έχει μπροστά του άφθονο χώρο επέκτασης, επειδή υπάρχει πλούτος που βρίσκεται ΕΚΤΟΣ του καπιταλιστικού κυκλώματος, π.χ. στα χέρια αριστοκρατών ή άλλων μη καπιταλιστικών τομέων της οικονομίας, ή ακόμη σε χώρες του εξωτερικού με οποιαδήποτε μορφή. Σε αυτές τις συνθήκες ο καπιταλισμός είναι στη χρυσή περίοδό του, έχει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον κάνουν να είναι καπιταλισμός σε «καθαρή μορφή». Δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα «υπερπαραγωγής» ή «υποκατανάλωσης» όπως προέβλεπε η αντίπαλη πλευρά, διότι, ό,τι περισσεύει από την κατανάλωση, είτε εξάγεται είτε πάει στον σχηματισμό νέου κεφαλαίου. Ο δρόμος είναι αυτός του διαρκούς και απροβλημάτιστου μετασχηματισμού του χρήματος σε μέσα παραγωγής και το αντίστροφο. Το κεφάλαιο με την εναλλασσόμενη μορφή χρήματος και μέσων παραγωγής επεκτείνεται διαρκώς μέσω του κέρδους, το οποίο εισρέει από τον εξωτερικό πλούτο.

Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν ο εξωτερικός πλούτος αρχίζει να φθίνει αισθητά. Τότε, καθώς το σύστημα κλείνει, η παραγωγή θα φρενάρει, διότι τα εργατικά εισοδήματα δεν επαρκούν να την αγοράσουν, η διαρκής επέκταση των μέσων παραγωγής σταματάει να έχει νόημα, γιατί σε τελική ανάλυση κάθε επένδυση «δικαιώνεται» από τη δυνατότητα να πουληθεί αυτό που παράγεται, ενώ η πλέον λογική και ταυτόχρονα δίκαιη λύση, που θα ήταν η αύξηση των εισοδημάτων των εργαζομένων ώστε να μπορούν να αγοράσουν ένα μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής, μειώνει τα κέρδη, και χωρίς αυτά η καπιταλιστική παραγωγή δεν έχει νόημα. Τότε, αρχίζουν κάποιοι «οικονομικοί κύκλοι» εναλλασσόμενης ύφεσης και ανάπτυξης, που μέσω της καταστροφής κάποιων κεφαλαίων δημιουργούν χώρο κερδοφορίας για εκείνα που θα επιβιώσουν, ώστε να συνεχιστεί η οικονομική δραστηριότητα. Με άλλα λόγια, η ίδια η κρίση είναι η λύση, και μάλιστα, η πιο πάνω διαδικασία μπορεί να εξωραϊστεί θεωρητικά ως «δημιουργική καταστροφή».  Με αυτόν τον τρόπο η ανάπτυξη μπορεί να συνεχίζεται για ένα διάστημα.

Ωστόσο, αυτή η κυκλική πορεία δεν είναι ούτε ομαλή ούτε μπορεί να συνεχίζεται επ’ αόριστον, για δύο συμπληρωματικούς λόγους: ο ένας είναι «δομικός» και λέει ότι, καθώς το κεφάλαιο συσσωρεύεται και αυξάνει, δυσκολεύει όλο και περισσότερο η επικερδής τοποθέτησή του. Ο δεύτερος είναι ιστορικός και περιστασιακός και λέει ότι στην πράξη τα πράγματα είναι αρκετά περιπεπλεγμένα, διότι οι διάφορες εθνικές οικονομίες δεν είναι κλειστές, συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται, έτσι κάποια ιστορικά ή γεωπολιτικά γεγονότα, όπως οι μεγάλοι πόλεμοι, καθώς και κάποιες προσωρινές οικονομικές «λύσεις», μπορεί να καθυστερήσουν σε κάποιες περιοχές την ύφεση, η οποία όταν φτάσει είναι τόσο βίαιη και βαθειά που οι συνήθεις κύκλοι δεν έχουν πια την ικανότητα να τη θεραπεύουν.

Ένα τέτοιο συμβάν στις αρχές του εικοστού αιώνα άλλαξε τον καπιταλισμό για πάντα σηματοδοτώντας μια νέα, πιό ώριμη φάση του. Η κρίση του 1929 στις ΗΠΑ και η εξάπλωσή της σε όλο σχεδόν τον κόσμο δεν είχε τα θεραπευτικά αποτελέσματα που μέχρι τότε είχαν παρατηρηθεί. Τα χρόνια περνούσαν μέσα στην ύφεση και η κατάσταση δεν αντιστρεφόταν, έτσι ο καπιταλισμός, προκειμένου να διασωθεί, αναγκάστηκε να δώσει τα κλειδιά στο κράτος. Στις ΗΠΑ η λειτουργία των αγορών σε μεγάλο βαθμό ανεστάλη καθώς το κράτος ρύθμιζε συνολικά την παραγωγή (ακόμη και των καταναλωτικών αγαθών), αποφάσιζε πού θα κατευθυνθούν οι σημαντικές πρώτες ύλες, ενθάρρυνε τη δημιουργία καρτέλ, δημιούργησε βιομηχανίες που εν συνέχεια τις έδινε σε ιδιώτες με αυστηρή όμως επιτήρηση, κοκ. Άλλες οικονομίες όπως της Γερμανίας, της Ιαπωνίας αλλά και του Ηνωμένου Βασιλείου, «κρατικοποιήθηκαν» ακόμη περισσότερο. Όλα αυτά συνδυάστηκαν βεβαίως και με την προετοιμασία του πολέμου, ωστόσο το νέο καπιταλιστικό μοντέλο συνεχίστηκε και μεταπολεμικά.

Ο Κέυνς είναι ο θεωρητικός που συνδέθηκε με αυτόν τον νέου τύπου καπιταλισμό. Ο Κέυνς, στις πιο πολλές διαπιστώσεις του για τις τεχνικές δυσλειτουργίες του καπιταλισμού  είναι πολύ κοντά στη μαρξιστική κριτική. Φυσικά σκέφτεται με άλλον τρόπο και εκφράζεται σε  διαφορετική «γλώσσα»·  και λέγοντας αυτό δεν εννοούμε απλώς διαφορετική ορολογία από τη μαρξιστική, αλλά και διαφορετικές αιτιακές σχέσεις, καθώς, για παράδειγμα, αναβαθμίζει κάποια ψυχολογικά μεγέθη. Παρότι όμως οι διαπιστώσεις του είναι, όπως είπαμε, κοντά σ’ εκείνες του Μαρξ,  τα συμπεράσματά του για το τί θα πρέπει να γίνει διαφέρουν ριζικά. Ο Κέυνς  πίστεψε ότι ο καπιταλισμός μπορεί να διασωθεί αν αφήσει πίσω του τις laissez faire προκαταλήψεις του. Το κράτος με τις κατάλληλες νομισματικές και δημοσιονομικές πολιτικές θα μπορούσε να τιθασεύσει τον καπιταλισμό και να τον θέσει στην υπηρεσία της κοινωνίας, εξασφαλίζοντας κυρίως την  πλήρη απασχόληση με κάθε κόστος, πράγμα που θα φέρει την άνοδο του βιοτικού επιπέδου όλων. Έτσι, με τον Κέυνς η οικονομική επιστήμη αποκτά έναν περισσότερο πρακτικό προσανατολισμό, αφού επεξεργάζεται πολιτικές παρέμβασης στο οικονομικό σύστημα. Οι παρεμβάσεις αυτές στοχεύουν κυρίως στην τόνωση της ζήτησης (αν υπάρχει υποκατανάλωση και υποεπένδυση, μπορούν να ληφθούν μέτρα που θα τις τονώσουν), αλλά παράλληλα το ίδιο το κράτος μπορεί να αναλάβει παραγωγικές δραστηριότητες σε μη ανταγωνιστικούς προς το ιδιωτικό κεφάλαιο τομείς της οικονομίας, και τέτοιοι τομείς θεωρείτο ότι ήταν εκείνοι των δημόσιων αγαθών ή των υποδομών. Βεβαίως, αν πάρουμε στα σοβαρά τους στόχους που βάζει ο Κέυνς, π.χ. την πλήρη απασχόληση, και τους επεκτείνουμε στις λογικές τους συνέπειες, σκιαγραφούμε ένα καπιταλιστικό σύστημα όπου η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής νομικά μεν θα ήταν ιδιωτική, αλλά ο έλεγχος στην ουσία κρατικός, το επιχειρηματικό ποσοστό του κέρδους θα συρρικνωνόταν διαρκώς καταλήγοντας να είναι μια μικρή «αποζημίωση», ωστόσο η παραγωγή δεν θα σταματούσε γιατί το οικονομικό σύστημα θα ήταν ολοκληρωτικά στην υπηρεσία της κοινωνίας. Μιλάμε δηλαδή για έναν καπιταλισμό που δεν θα ήταν ακριβώς καπιταλισμός, και προϋπόθεση για κάτι τέτοιο θα ήταν αφενός ένα κράτος ανεξάρτητο, μη υπαγόμενο στα καπιταλιστικά συμφέροντα, αφετέρου μια παγκόσμια οικονομική διευθέτηση τέτοια που να επιτρέπει σε όλες τις χώρες να εφαρμόζουν τοπικά τις ίδιες πολιτικές. Το διεθνές εμπόριο θα ήταν ισορροπημένο και θα  εξέλιπε η εκμετάλλευση της μιας χώρας από την άλλη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τόσο οι προθέσεις όσο και οι προτάσεις του Κέυνς ήταν «επαναστατικές» αν τις συγκρίνει κανείς με εκείνες των νεοκλασικών οικονομολόγων, με τους οποίους πάντως ο Κέυνς, μοιραζόταν την ίδια οικονομική σκέψη. Πιο συγκεκριμένα, ο Κέυνς ανήκει στην ίδια εκείνη οικονομική σχολή που βλέπει την οικονομία σαν μία αλληλεπίδραση ατόμων όπου όλοι είναι ιδιοκτήτες κάποιου εμπορεύματος, άλλος φυσικών πόρων, άλλος εργοστασίου, άλλος της εργασιακής του δύναμης, κοκ. και όλοι αυτοί προσπαθούν να αυξήσουν την ωφέλεια ή το κέρδος τους εμπλεκόμενοι στο οικονομικό παιχνίδι. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Κέυνς μιλάει με τους γνωστούς νεοκλασικούς όρους, όπως: «οριακό προϊόν της εργασίας ή του κεφαλαίου», «οριακή ζημία του εργαζόμενου», κλπ., δεν αμφισβητεί δηλαδή την ατομιστική προσέγγιση του οικονομικού φαινομένου και τα νεοκλασικά εργαλεία της σκέψης. Εκεί που ο Κέυνς διαφοροποιείται είναι στο ότι αμφισβητεί κάποιες σιωπηρές υποθέσεις της νεοκλασικής θεωρίας, όπως ότι οι άνθρωποι παράγουν για να πουλήσουν, αγοράζουν για να καταναλώσουν και, κυρίως, δαπανούν είτε επενδύουν τα έσοδά τους, δεν τα «κρύβουν». Με αυτές τις υποθέσεις, η προσφορά και η ζήτηση είναι μοιραίο να ισορροπήσουν. Ο Κέυνς κατανοεί ότι οι άνθρωποι δεν συμπεριφέρονται πάντα έτσι, ενδέχεται να διστάσουν να καταναλώσουν ή να επενδύσουν, και αυτό δημιουργεί το πρόβλημα. Ωστόσο, δεν εμπλέκει στη σκέψη του ταξικές αντιπαραθέσεις, όπως ο Μαρξ· η μόνη «ταξική» αντίθεση στον Κέυνς είναι ανάμεσα σε δύο τομείς: τον «παραγωγικό» που περιλαμβάνει εξίσου τους επιχειρηματίες και τους εργαζόμενους, και τον κερδοσκοπικό ή ραντιέρικο, που θα πρέπει να εξαλειφθεί.  Η επανάστασή του Κέυνς εντοπίζεται κυρίως στις διαπιστώσεις και τις προτάσεις του.

Μπορούμε στο σημείο αυτό να συνοψίσουμε τη βασική διαφορά μεταξύ του Μαρξ και του Κέυνς: ο Μαρξ δεν μπορούσε να διανοηθεί έναν καπιταλισμό που έχει εγκαταλείψει τον στόχο του κέρδους. Το κρίσιμο μέγεθος γι’ αυτόν είναι η σχέση ανάμεσα στο συνολικό κεφάλαιο μιας οικονομίας και το συνολικό κέρδος, το γνωστό «ποσοστό τού κέρδους», που βεβαίως μπορεί να κατανεμηθεί άνισα στους διάφορους κλάδους, ωστόσο η κατανομή αυτή δεσμεύεται από την πιο πάνω  σχέση σε επίπεδο συνολικής οικονομίας. Όσο ο καπιταλισμός αναπτύσσεται και το συνολικό κεφάλαιο αυξάνει, τόσο το ποσοστό τού κέρδους μειώνεται, (παρά τις αντίρροπες τάσεις και διάφορες προσωρινές λύσεις). Άρα, το ίδιο το αυξανόμενο μέγεθος του κεφαλαίου υποσκάπτει τη διαιώνισή του. Ο Κέυνς, αντίθετα, θεωρούσε εφικτή τη ύπαρξη ενός νέου τύπου καπιταλισμού, που θα διατηρείται αποκομίζοντας ελάχιστα ποσοστά κέρδους, επιτηρούμενος και συνετιζόμενος από ισχυρότατη κρατική παρέμβαση.

Ο Κέυνς, μεταπολεμικά, γνώρισε τεράστια αποδοχή, αν και είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσον τα μέτρα οικονομικής πολιτικής που πρότεινε δούλευαν στην πράξη. Συγκεκριμένα, η αισιοδοξία του ότι τα νομισματικά μέτρα, όπως τα επιτόκια και οι πιστώσεις, μπορούσαν να οδηγήσουν την οικονομία αυξάνοντας τις επενδύσεις, ήταν ίσως δικαιολογημένη υπό ομαλές συνθήκες, αλλά δεν επιβεβαιώνεται όταν καταφέρνουν να αναστρέψουν μια υφεσιακή πορεία που έχει ήδη ξεκνήσει. Ισχυρότερο όπλο ήταν φυσικά οι κρατικές δαπάνες, αλλά αυτό σήμαινε διαρκή αύξηση των κρατικών ελλειμμάτων.

Σε κάθε περίπτωση, όλα πήγαιναν ομαλά, και ο Κεϋνσιανισμός παρέμενε ακόμα ισχυρός, όσο το ποσοστό τού κέρδους των επιχειρήσεων διατηρείτο υψηλό εν μέσω της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης και της διόγκωσης της άχρηστης παραγωγής που χρηματοδοτείτο με κρατικά ελλείμματα. Όμως για διάφορους λόγους (αν δεχθούμε τη μαρξιστική θέση: όταν το κεφάλαιο διογκώθηκε τόσο που δυσκόλεψε η επικερδής τοποθέτησή του, και ταυτόχρονα διάφορα άλλα γεγονότα οικονομικά και γεωπολιτικά διατάραξαν την πορεία του), η φάση αυτή έφτασε στο τέλος της δεκαετίας τού 1970. Σταδιακά ο καπιταλισμός, ο οποίος όπως αποδείχθηκε αρνήθηκε να παραιτηθεί από το κέρδος, πέρασε στην επόμενη φάση του, αποκηρύσσοντας  πρακτικά και θεωρητικά τον Κεϋνσιανισμό.

Αν θα θέλαμε να εντοπίσουμε ένα, αλλά αποφασιστικό, κλειδί για την κατανόηση της επόμενης φάσης του καπιταλισμού, που έχουμε συνηθίσει να την αποκαλούμε νεοφιλελεύθερη, αυτό είναι η προσπάθεια να εισρεύσει νέος πλούτος, με τη μορφή του κέρδους, στο ιδιωτικό κομμάτι της οικονομίας ώστε να επανακάμψει η κερδοφορία. Διάφορες πηγές εξωτερικού πλούτου «αξιοποιήθηκαν» για τον σκοπό αυτό και νέες «ανακαλύφθηκαν». Πολιτική προϋπόθεση ήταν η απαλλαγή των επιχειρήσεων από τον κρατικό έλεγχο με κινήσεις σε δύο επίπεδα:

·         στο εθνικό, όπου οι έλεγχοι και οι ρυθμίσεις περιορίστηκαν με παράλληλη απόφαση για ιδιωτικοποίηση των δημόσιων αγαθών (τα δημόσια αγαθά και οι εθνικές υποδομές ήταν μια μεγάλη δεξαμενή «εξωτερικού» πλούτου για τη σφαίρα της ιδιωτικής οικονομίας)

·         στο διεθνές, όπου τα κεφάλαια με νέα, πολυεθνική, μορφή απέφευγαν τους εναπομείναντες κρατικούς περιορισμούς, ελαχιστοποιούσαν την καταβολή φόρων και αποκτούσαν τεράστια πολιτική δύναμη αφού οι διάφορες χώρες έπρεπε πλέον να ανταγωνίζονται για την προσέλκυση των κεφαλαίων.


Ταυτόχρονα, η διεθνοποίηση της οικονομικής δραστηριότητας, ειδικά της παραγωγής, αποδυνάμωσε τις αντιδράσεις των εργαζομένων που βεβαίως μόνο σε εθνικό επίπεδο μπορούν να είναι πιεστικές, αλλά κι εκεί τσακίστηκαν αλύπητα τη δεκαετία τού ’80. Η κατανομή μισθών/κερδών άλλαξε τονώνοντας την κερδοφορία, αφενός με «μπλοκάρισμα» των μισθών στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, αφετέρου με την ραγδαία αυτοματοποίηση της παραγωγής που υποκαθιστούσε την εργασία.

Ως δεξαμενές εξωτερικού πλούτου, πέρ’ από το δημόσιο κομμάτι της οικονομίας χρησίμευσαν οι πιο αδύνατες ξένες χώρες που γνώρισαν μια διαδικασία νεοαποικισμού, καθώς το νέο οικονομικό δόγμα πίεζε για άρση της προστασίας των εθνικών οικονομιών, με κατάργηση δασμών, «κλείδωμα» νομισματικών ισοτιμιών, αργότερα με ένταξη σε οικονομικές ενώσεις (όλοι πλέον υποχρεώθηκαν να απολαύσουν τα «πλεονεκτήματα» του ελεύθερου διεθνούς εμπορίου).

Αλλά βεβαίως η επέκταση στον χώρο, γεωγραφικό και οικονομικό, κάποτε εξαντλείται, και αυτό παρά την ευνοϊκή για τον δυτικό καπιταλισμό κατάρρευση του λεγόμενου «ανατολικού μπλόκ» που προσέφερε τις τελεταίες ευκαιρίες γεωγραφικής επέκτασης. Η επόμενη δεξαμενή πλούτου έπρεπε να «δημουργηθεί» και, ει δυνατόν, να είναι τέτοιου τύπου ώστε να είναι ανεξάντλητη. Όμως μόνο η φαντασία μπορεί να είναι ανεξάντλητη στον υλικό και πεπερασμένο κόσμο στον οποίο ζούμε.

Η αλόγιστη πιστωτική επέκταση και η δημιουργία λογιστικών κερδών που μπορούν, θεωρητικά τουλάχιστον, να συσσωρεύονται απεριόριστα, ήταν η νέα αυτή δεξαμενή.   Σύντομα, όλοι βρέθηκαν διαδοχικά και τελικώς ταυτόχρονα χρεωμένοι: τα κράτη (ακόμη και τα πλουσιώτερα), οι ιδιώτες, οι επιχειρήσεις, οι τράπεζες, κοκ. Δια του χρέους, η επέκταση δραπέτευσε από τους περιορισμούς του γωγραφικού χώρου και συνεχίστηκε στη διάσταση του χρόνου, πολλές γενιές μπροστά.

Και τώρα τί γίνεται;  

Θα μπορούσε να δουλέψει η λύση που, μισο-αστειευόμενος, πρότεινε ο Ομπάμα, να τυπωθεί ένα χαρτονόμισμα αξίας 16 τρις $, ή όσο τέλος πάντων είναι σήμερα το χρέος του δημόσιου τομέα στις ΗΠΑ, και να ξεχρεώσουμε με αυτό τον τρόπο; Εννοείται ότι το ίδιο θα μπορούσαν να κάνουν και όλες οι άλλες χώρες…

Βεβαίως και θα μπορούσε, αν θεωρήσουμε τους καπιταλιστές παίκτες ενός παιχνιδιού μονόπωλη, που παίζουν για τη χαρά του παιχνιδιού και ικανοποιούνται με ψεύτικα λεφτά, που δεν έχουν αξία παρά μόνο στο τραπέζι του παιχνιδιού, όχι στον έξω κόσμο... Αλλά, παρότι οι πλούσιοι αυτού του κόσμου ξέρουν ότι τα λεφτά τους δεν έχουνε πλέον υλικό αντίκρισμα στον πλανήτη, μάλλον δεν θα το δεχόντουσαν. Το κεφάλαιο, μας είπε ο Μαρξ, σε τελική ανάλυση είναι κοινωνική δύναμη. Και τη δύναμη αυτή την βλέπουμε να ασκείται με τρόπο επώδυνο για τις κοινωνίες (ως «λιτότητα»), σε μια προσπάθεια τα λογιστικά κέρδη να μην χάσουν τελείως τη σύνδεσή τους με τον πραγματικό κόσμο. Η όλη αγριότητα που βιώνουμε (π.χ. με τις εξώσεις λόγω χρεών, για να εκκενωθούν ακίνητα τα οποία δεν μπορούν να ρευστοποιηθούν στην αγορά ακινήτων χωρίς αυτή να καταρρεύσει), μπορεί να ερμηνευθεί ως προσπάθεια να διατηρηθεί η σύνδεση των λογιστικών κερδών με τον πραγματικό κόσμο.
Αλλά, βεβαίως, η καταστροφή του κεφαλαίου, λογιστική ή πραγματική (οι πόλεμοι έχουν ήδη αναζωπυρωθεί), δεν μπορεί να αποφευχθεί. Ωστόσο, η κλίμακα της καταστροφής που απαιτείται αυτή τη φορά είναι πρωτόγνωρη. Τα μεγάλα κεφάλαια προσπαθούν  να μεταφέρουν τις κολοσσιαίες ζημιές στα ανταγωνιστικά τους, επιστρατεύοντας την εθνική διαπραγματευτική αλλά και τη στρατιωτική ισχύ που έχουν πίσω τους. Η όποια ισορροπία διατηρείται σήμερα, είναι εξαιρετικά αβέβαιη.

Αν η εικόνα είναι, σε γενικές γραμμές, αυτή που εκθέτουμε εδώ, ο καθένας μπορεί να προβληματιστεί για μια σειρά ζητήματα:

·         Τί νόημα έχει η λιτότητα και με ποιόν τρόπο θα μπορούσε να οδηγήσει πάλι στην «ανάκαμψη»

·         Αν πρέπει να ενοχοποιείται εκείνος που δανείστηκε, όταν η επέκταση του δανεισμού ήταν μια κεντρική επιλογή, που μάλιστα επειδή ακριβώς ενεργοποιήθηκε παρέτεινε την ομαλή πορεία του συστήματος

·         Αν έχει νόημα για εμάς ο διαχωρισμός μεταξύ «κακού»-χρηματιστικού και «καλού»-παραγωγικού, κεφαλαίου. Είναι όντως τόσο αντίπαλα όσο θέλει να μας πείσει η καθαρά ενδοκαπιταλιστική αυτή συζήτηση;

·         Αν στο σημερινό περιβάλλον των ανοιχτών –χωρίς προστασία– οικονομιών έχουν τα κεϋνσιανά μέτρα «τόνωσης της ζήτησης» νόημα, ή θα μετατραπούν αυτομάτως σε εμπορικά ελλείμματα και νέο χρέος.

Και όσον αφορά, λίγο ειδικότερα, την «Ελλάδα των υπηρεσιών», με τη συστηματικά υπονομευμένη παραγωγική βάση, το τί θα μπορούσε να γίνει ώστε η παραγωγική αυτή βάση να ενισχυθεί  και να τεθεί στην υπηρεσία της κάλυψης των αναγκών της κοινωνίας:

·         Αν η οικονομία μπορεί να κατανοηθεί και να λειτουργήσει ανεξάρτητα από την πολιτική και με ρόλο ουδέτερο και αμερόληπτο απέναντι στις ταξικές συγκρούσεις συμφερόντων

·         Αν, τέλος, μπορούμε ακόμη να ελπίζουμε σε έναν καπιταλισμό με «ανθρώπινο πρόσωπο», ή πρέπει επιτέλους να σκεφτόμαστε για λύσεις έξω από αυτό το πλαίσιο. 



* Το σεμινάριο του Νίκου Προγούλη, Φιλοσοφία και οικονομία: Μαρξ και Κέυνς, στην ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ξεκινάει την Τρίτη 12 Ιανουαρίου 2016. Πληροφορίες: 6946-502603 και nikosprogoulis@yahoo.gr.

35 σχόλια:

  1. Το όνομά μου είναι Sara Johnson, ζω στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ και είμαι ευτυχισμένη γυναίκα σήμερα; Είπα στον εαυτό μου ότι οποιοσδήποτε δανειστής δανείου που θα μπορούσε να αλλάξει τη ζωή μου και εκείνος της οικογένειάς μου αφού απάτησαν σοβαρά από αυτούς τους διαδικτυακούς δανειστές δανείων, θα παραπέμψω οποιοδήποτε άτομο που αναζητά δάνειο σε αυτούς. έδωσε ευτυχία σε μένα και την οικογένειά μου, αν και στην αρχή δυσκολεύτηκα να τον εμπιστευτώ λόγω των εμπειριών μου με προηγούμενους δανειστές δανείων, χρειάζομαι ένα δάνειο 300.000,00 δολαρίων για να ξεκινήσω τη ζωή μου παντού ως μονός γονέας με 2 παιδιά , Συνάντησα αυτόν τον έντιμο και θεό Δανικό δανειστή στο Διαδίκτυο, Δρ. Dave Logan, που με βοήθησε με ένα δάνειο 300.000,00 δολαρίων ΗΠΑ, είναι πράγματι ένας άνθρωπος που φοβάται τον Θεό, που συνεργάζεται με μια αξιόπιστη εταιρεία δανείων. Εάν χρειάζεστε δάνειο και είστε 100% σίγουροι ότι θα εξοφλήσετε το δάνειο, επικοινωνήστε μαζί του στο (daveloganloanfirm@gmail.com και Call / Text: +1(501)800-0690) .. και ενημερώστε τους Sara Johnson σε σκηνοθεσία ευχαριστώ. Ευλογημένη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Γεια

    Έχετε μόλις απορρίφθηκε από την τράπεζά σας τον τελευταίο καιρό και δεν υπάρχει πού αλλού θα μπορούσατε να πάρετε το δάνειο που χρειάζεστε,να έρθετε σε επαφή μαζί μας σήμερα και σας επιτρέπει να δείτε πώς μπορούμε να σας βοηθήσουμε, μόνο ειλικρινής και γνήσια άτομα εξέφρασε την ικανοποίησή του για την εφαρμογή, μερικές φορές αυτό που χρειαζόμαστε είναι ακριβώς γύρω μας και μπορεί να καταλήξουμε δεν χρειάζεται να μπει σε περισσότερο χρέος για να λύσουμε τα οικονομικά μας προβλήματα, με μια καλή συμβουλή και λύση που προσφέρουμε μπορείτε να είστε σίγουροι ψάχνετε για να βγούμε από Ο καθένας είναι ευπρόσδεκτος να ερευνήσει για τις υπηρεσίες μας.

    Συμπληρώστε τις παρακάτω πληροφορίες:

    όνομα:
    ηλικία:
    διεύθυνση:
    μέλος:
    χώρα:
    τηλεφώνου:
    ποσό που απαιτείται:
    διάρκεια δανείου:
    σκοπός του δανείου:

    Ευγενικά με ελάτε σε επαφή με ΤΟ ΣΥΝΤΟΜΟΤΕΡΟ ΔΥΝΑΤΌΝ έτσι μπορούμε να αρχίσουμε με τη διαδικασία δανείου σας

    Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο(chasebanktransferdesk@gmail.com)
    chasebanktransferdesk@yandex.com

    Με Φιλικούς Χαιρετισμούς.
    Τζέιμς Τον.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Χαίρετε

    Χρειάζεστε ένα δάνειο έκτακτης ανάγκης για να καλύψετε τις οικονομικές σας ανάγκες; Προσφέρουμε δάνεια που κυμαίνονται από 1.000,00 έως 50.000.000,00 ευρώ, είμαστε αξιόπιστοι, ισχυροί, γρήγοροι και δυναμικοί, χωρίς πιστωτικό έλεγχο και προσφέρουμε 100% εγγύηση ξένου δανείου κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μεταφοράς.

    Εκδώσαμε επίσης ένα δάνειο σε όλα τα νομίσματα με επιτόκιο 3% για όλα τα δάνεια .... Εάν ενδιαφέρεστε, επικοινωνήστε μαζί μας μέσω αυτού του email.

    Παρακαλούμε επικοινωνήστε μαζί μας, αν σας ενδιαφέρει, μέσω

    Διεύθυνση email: accessloanfirm2030@gmail.com

    whatsapp: +79258159150


    Χαιρετισμοί,
    Κύριε Σκοτ
    accessloanfirm2030@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Χαίρετε

    Χρειάζεστε ένα δάνειο έκτακτης ανάγκης για να καλύψετε τις οικονομικές σας ανάγκες; Προσφέρουμε δάνεια που κυμαίνονται από 1.000,00 έως 50.000.000,00 ευρώ, είμαστε αξιόπιστοι, ισχυροί, γρήγοροι και δυναμικοί, χωρίς πιστωτικό έλεγχο και προσφέρουμε 100% εγγύηση ξένου δανείου κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μεταφοράς.

    Εκδώσαμε επίσης ένα δάνειο σε όλα τα νομίσματα με επιτόκιο 3% για όλα τα δάνεια .... Εάν ενδιαφέρεστε, επικοινωνήστε μαζί μας μέσω αυτού του email.

    Παρακαλούμε επικοινωνήστε μαζί μας, αν σας ενδιαφέρει, μέσω

    Διεύθυνση email: accessloanfirm2030@gmail.com

    whatsapp: +79258159150


    Χαιρετισμοί,
    Κύριε Σκοτ
    accessloanfirm2030@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Αντιμετωπίζετε προβλήματα με τη λήψη δανείου για κεφάλαιο κίνησης από τοπικές τράπεζες και άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα; Αυτή η υπηρεσία προορίζεται να παρέχει οικονομική υποστήριξη σε ιδιώτες, επιχειρηματίες και γυναίκες σε επιχειρήσεις. Αν ενδιαφέρεστε, επικοινωνήστε μαζί μας τώρα μέσω email: robertokennety@gmail.com Ή καλέστε στο +1(518)219-0838.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. URGENT information for victims of internet scams

    Given the numerous complaints on the forums and testimonies of victims of scams, we find that lately there are victims every day and we are sure that others are being fooled and do not say anything out of shame. It is absolutely necessary that all victims of internet scams file a complaint. Online, it only takes 5 minutes and the Interpol police confirmation is not compliquée.IL we have to do it ... because we do it so that the police face their work and at least be reimburse the victims of scams of all kinds on the internet for compensation that varies from double to triple depending on the amount swindled by its fraudsters . Of course we will be listening for adequate solutions.

    Email : cellule-antifraude@cyberdude.com / cellule.interpolmondial@mail.ru

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Γεια

    Έχετε μόλις βγει από την τράπεζά σας τον τελευταίο καιρό και δεν υπάρχει πού αλλού θα μπορούσατε να πάρετε το δάνειο που επιθυμείτε να έρθετε σε επαφή μαζί μας σήμερα και ας δούμε πώς μπορούμε να σε βοηθήσουμε, Μόνο ειλικρινής και γνήσια άνθρωποι ευπρόσδεκτοι να ισχύουν, μερικές Φορές αυτό που χρειαζόμαστε είναι μόνο γύρω μας και μπορεί να καταλήξετε να μην χρειάζεται να μπει σε περισσότερο χρέος για να λύσουμε τα οικονομικά προβλήματα, Με μια καλή συμβουλή και λύση που προσφέρουμε, μπορείτε να είστε βέβαιοι ότι ψάχνετε για να βγούμε από αυτό το στενό γωνία, μπορείτε να βρείτε τον εαυτό σας αυτή τη στιγμή. Ο καθένας είναι ευπρόσδεκτος να ρωτήσει για τις υπηρεσίες μας.

    Συμπληρώστε τις παρακάτω πληροφορίες:

    όνομα:
    ηλικία:
    διεύθυνση:
    μέλος:
    χώρα:
    τηλεφώνου:
    ποσό που απαιτείται:
    διάρκεια δανείου:
    σκοπός του δανείου:

    Ευγενικά με ελάτε σε επαφή με το συντομότερο δυνατόν έτσι μπορούμε να αρχίσουμε με τη διαδικασία δανείου σας

    Email(chasebanktransferdesk@gmail.com)
    chasebanktransferdesk@yandex.com

    Με Φιλικούς Χαιρετισμούς.
    Τζέιμς Τον.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. La conférence internationale contre la criminalité financière et la criminalité facilitée par la cybermonnaie

    Le 18 et 19 Novembre 2020 s’est tenue à Lyon (France) la Conférence Internationale Contre la Criminalité Financière. Des représentants de services chargés de l’application de la loi, d’instances judiciaires, de cellules de renseignements financiers (CRF), d’organisations internationales et du secteur privé se sont réunis virtuellement afin d’élaborer de nouvelles solutions à l’échelle internationale pour lutter contre la cybercriminalité. Regroupant plus de 2 000 participants de 132 pays pendant deux jours, cette quatrième Conférence mondiale sur la cybercriminalité a été organisée conjointement par INTERPOL, Europol et l’Institut de Bâle sur la gouvernance. Cette conférence a pour objet de renforcer les connaissances, l’expertise et les meilleures pratiques en matière d’enquêtes financières et de renseignement afin que les plaintes des victimes au niveau des brigades soient mieux traitées pour une meilleure satisfaction. Compte tenu de l’augmentation récente du nombre et de la qualité des enquêtes menées dans le domaine des infractions liées à la cybercriminalité, les services chargés de l’application de la loi et d’autres organismes publics sont désormais plus outillés pour lutter efficacement contre ce fléau. Alors si vous êtes victime d’une arnaque sur internet, veuillez saisir cette adresse :

    brigade.territoriale.europol@gmail.com / brigade_territoriale_europol@francemel.fr

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Είμαι η Ingrid, θα ήθελα να μοιραστώ μια αξιοσημείωτη μαρτυρία για το πώς πήρα 200.000 Ευρώ, ΔΑΝΕΙΟ μέσω της ELENA NINO πιστωτικής επένδυσης και κάθε είδους. εάν ενδιαφέρεστε για δάνειο επικοινωνήστε μέσω email: Elenanino0007@outlook.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. Hello...Do you need any financial assistance to start or improve your business or perhaps to clear some debts you owed? We can help you achieve your dreams! For more inquiries contact us via email: triumphantfinanceltd@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Χρειάζεστε οικονομική βοήθεια οποιουδήποτε είδους; Προσωπικά δάνεια? Επιχειρηματικά δάνεια; Στεγαστικά δάνεια? Εταιρικά δάνεια; Γεωργική χρηματοδότηση και χρηματοδότηση έργων; Δίνουμε δάνεια με επιτόκιο 2%! Επικοινωνία: (dakany.endre@gmail.com)

    Επείγουσα προσφορά δανείου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. Χρειάζεστε οικονομική βοήθεια οποιουδήποτε είδους; Προσωπικά δάνεια? Επιχειρηματικά δάνεια; Στεγαστικά δάνεια? Εταιρικά δάνεια; Γεωργική χρηματοδότηση και χρηματοδότηση έργων; Δίνουμε δάνεια με επιτόκιο 2%! Επικοινωνία: (richardcosmos5@gmail.com)

    Επείγουσα προσφορά δανείου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  13. Κάντε αίτηση για επείγοντα χρήματα με επιτόκιο 2%. Από 2.000 ευρώ έως 100 εκατομμύρια ευρώ. Απάντηση email: (dakany.endre@gmail.com)

    Επείγουσα προσφορά δανείου

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  14. χρειάζεσαι δάνειο; ιδιωτικό δάνειο; Επιχειρηματικά δάνεια; Χριστουγεννιάτικο δάνειο Στεγαστικό δάνειο; Γεωργική χρηματοδότηση και χρηματοδότηση έργων; Προσφέρουμε όλα τα είδη δανείων με επιτόκιο 2%! Διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου επικοινωνίας: (dakany.endre@gmail.com)

    χρειάζεσαι δάνειο;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  15. χρειάζεσαι δάνειο; προσωπικό δάνειο? Επιχειρηματικά δάνεια; Στεγαστικό δάνειο? Γεωργία και χρηματοδότηση έργων; Προσφέρουμε όλους τους τύπους δανείων με επιτόκιο 2%! Επικοινωνία με e-mail; richardcosmos5@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  16. Χρειάζεστε επιχειρηματικό ή προσωπικό δάνειο για την προώθηση των επιχειρηματικών και προσωπικών σας αναγκών; Η Dakany Investment Finance παρέχει σε επιχειρήσεις και ιδιώτες σε όλο τον κόσμο χρηματοοικονομικές λύσεις και δάνεια, τα οποία μπορούν να προσαρμοστούν μέσω των αφοσιωμένων ειδικών και των ομάδων μας. Οι τιμές μας είναι αρκετά ευέλικτες για να ανταποκρίνονται στις ανάγκες κάθε ατόμου ή επιχείρησης για να σας βοηθήσουν να επιτύχετε τους επενδυτικούς σας στόχους και να ενισχύσετε μια μακροχρόνια σχέση μαζί σας καθώς οι ανάγκες της επιχείρησής σας διευρύνονται. Επεκτείνουμε και μεγαλώνουμε μαζί σας ανάλογα, παρέχοντάς σας όλη την οικονομική υποστήριξη που θα χρειαζόσασταν σε όλη τη διαδικασία ανάπτυξης της επιχείρησής σας προς την ανάπτυξη. Επικοινωνήστε μαζί μας: dakany.endre@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  17. Χρειάζεστε κάποια οικονομική βοήθεια; Προσωπικά δάνεια? Επιχειρηματικά δάνεια; Στεγαστικά δάνεια? Δάνεια εταιρείας; Γεωργία και χρηματοδότηση έργων; Δίνουμε δάνειο με επιτόκιο 2%! Επικοινωνία: (dakany.endre@gmail.com)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  18. Ψάχνετε για ένα επείγον δάνειο; Ή: Για να επανεκκινήσετε τις οικονομικές σας δραστηριότητες; Ανακαινίστε το εσωτερικό του διαμερίσματός σας, του σπιτιού σας, του κτιρίου σας; Προς ενοικίαση ? Αγοράζεις αυτοκίνητο για το γάμο; Να ορίσετε ένα χρέος; Να πραγματοποιήσει ένα έργο; Ή για άλλους λόγους, εάν χρειάζεστε δάνειο, επικοινωνήστε μαζί μας μέσω e-mail: dakany.endre@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  19. Γειά σου!

    Παρέχουμε διάφορους τύπους δανείων που κυμαίνονται από: Προσωπικά Δάνεια, Επιχειρηματικά Δάνεια, Δάνεια Εξυγίανσης Χρέους, Χρηματοδότηση Αυτοκινήτων/Γεωργικών και Δάνεια Κατοικίας. Αποκτήστε πρόσβαση σε αυτά τα δάνεια με προσιτό επιτόκιο με ευέλικτη περίοδο αποπληρωμής από 6 μήνες έως 20 χρόνια. Βοηθάμε επίσης εργολάβους και αγρότες να αποκτήσουν τα δικά τους μηχανήματα. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτήν την προσφορά, επικοινωνήστε μαζί μας: (dakany.endre@gmail.com)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  20. Χρειάζεστε οικονομική βοήθεια οποιουδήποτε είδους; Προσωπικά δάνεια? Επιχειρηματικά δάνεια; Στεγαστικά δάνεια? Εταιρικά δάνεια; Γεωργική χρηματοδότηση και χρηματοδότηση έργων; Δίνουμε δάνεια με επιτόκιο 2%! Επικοινωνία: (dakany.endre@gmail.com)

    Επείγουσα προσφορά δανείου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  21. γεια

    Χρειάζεστε ένα επείγον δάνειο για να καλύψετε τις οικονομικές σας ανάγκες; Προσφέρουμε δάνεια που κυμαίνονται από 2.000 έως 50.000.000,00 ευρώ, είμαστε αξιόπιστοι, αποτελεσματικοί, γρήγοροι και δυναμικοί, χωρίς ελέγχους πιστοληπτικής ικανότητας και προσφέρουμε 100% εγγύηση ξένων δανείων κατά την περίοδο μεταβίβασης.

    Έχουμε επίσης χορηγήσει δάνεια σε όλα τα νομίσματα με επιτόκιο 3% για όλα τα δάνεια... Αν ενδιαφέρεστε επικοινωνήστε μαζί μας μέσω του e-mail της εταιρείας: accessloanfirm2030@gmail.com

    Εάν ενδιαφέρεστε, επικοινωνήστε μαζί μας στο.

    Στείλτε μας email στη διεύθυνση:  accessloanfirm2030@gmail.com

    Whatsapp: +79258159150

    Σχέση
    Κύριε Σκοτ
    accessloanfirm2030@gmail.com

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  22. Αγαπητοί αιτούντες δάνειο,

    Έχετε οικονομικές δυσκολίες; Θέλετε να ξεκινήσετε τη δική σας επιχείρηση; Αυτή η εταιρεία δανείων ιδρύθηκε ως οργανισμός ανθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως με μοναδικό σκοπό να βοηθήσει τους φτωχούς και οικονομικά αναξιοπαθούντες ανθρώπους. Εάν θέλετε να υποβάλετε αίτηση για δάνειο, επικοινωνήστε μαζί τους χρησιμοποιώντας τα παρακάτω στοιχεία: e-mail: elenanino0007@gmail.com

    Ονομα:
    Απαιτούμενο ποσό δανείου:
    Διάρκεια δανείου:
    Αριθμός κινητού:

    Σας ευχαριστώ και ο Θεός να έχει καλά
    Ingrid

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  23. Γεια σε όλους, είμαι η Mariam μια ανύπαντρη μητέρα από την πόλη του Άμπου Ντάμπι στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, θα ήθελα να μοιραστώ αυτή τη μεγάλη μαρτυρία για το πώς έλαβα το δάνειό μου από τα πιστωτικά ιδρύματα δανείου όταν μας έδιωξαν από το σπίτι μας όταν δεν μπορούσα πληρώνω περισσότερο τους λογαριασμούς μου. , αφού με έκλεψαν διάφορες διαδικτυακές εταιρείες και μου αρνήθηκαν δάνειο από την τράπεζά μου και άλλες πιστωτικές ενώσεις που επισκέφτηκα. Τα παιδιά μου τα πρόσεχε ο οικοδεσπότης, ήμουν μόνος στο δρόμο. Ώσπου μια μέρα είδα έναν παλιό συνάδελφο που με σύστησε στα Δανειακά Πιστωτικά Ιδρύματα. Στην αρχή της είπα ότι δεν ήμουν διατεθειμένος να πάρω το ρίσκο να δανειστώ άλλο δάνειο στο Διαδίκτυο, αλλά με διαβεβαίωσε ότι είχε λάβει το δάνειό της για αυτούς. Με δεύτερη σκέψη, έκανα λόγω της εργασίας μου, έκανα ένα τεστ και έκανα αίτηση για το δάνειο, για καλή μου τύχη, έλαβα ένα δάνειο 50.000,00 $ από το (loancreditinstitutions00@gmail.com). Είμαι στην ευχάριστη θέση να αναλάβω το ρίσκο και να κάνω αίτηση για το δάνειο. Μου επέστρεψαν τα παιδιά μου και τώρα έχω σπίτι και επιχείρηση. Όλες μου οι ευχαριστίες στα Πιστωτικά Ιδρύματα Δανεισμού που έδωσαν νόημα στη ζωή μου όταν έχασα κάθε ελπίδα. Μπορείτε επίσης να επικοινωνήσετε μαζί τους μέσω WhatsApp: +393509811524

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  24. Γεια σε όλους, είμαι ο Samah Abdullah Awad Al-Karim, χαίρομαι που επιστρέφω σε αυτό το υπέροχο φόρουμ για να καταθέσω για τη βοήθεια που έλαβα από Πιστωτικά Ιδρύματα Δανείου. Χρειαζόμουν απεγνωσμένα ένα δάνειο σε άλλο για να απαλλαγώ από το χρέος και την οικονομική δουλεία που μου είχε βάλει ο πρώην σύζυγός μου. Ήταν πολύ κακό που έπρεπε να ζητήσω βοήθεια από τους φίλους, την οικογένεια, ακόμη και την τράπεζά μου, αλλά κάποιος θα μπορούσε να με βοηθήσει επειδή το πιστωτικό μου σκορ ήταν πολύ κακό. Έκανα περιήγηση με τον υπολογιστή μου και είδα μερικές μαρτυρίες από άτομα που βοηθούσαν τα πιστωτικά ιδρύματα δανείου με ένα δάνειο, και μετά αποφάσισα να επικοινωνήσω μαζί τους στο email τους: loancreditinstitutions00@gmail.com Ή /WhatsApp: +393509811524., μετά έλαβα ένα μήνυμα από τους και έκανα ό,τι μου ζητήθηκε. Προς μεγάλη μου έκπληξη, μετέφεραν 40.000 δολάρια στον λογαριασμό μου το δάνειο που ζήτησα και τώρα είμαι τόσο χαρούμενος που ξεκαθαρίζω το χρέος μου και έχω επίσης ξεκινήσει μια επιχείρηση με το υπόλοιπο ποσό για να φροντίσω τον εαυτό μου και την οικογένειά μου. Εάν χρειάζεστε δάνειο, επικοινωνήστε με τον καλύτερο δανειοδότη όλων των εποχών Πιστωτικά Ιδρύματα Δανείου στο email του: loancreditinstitutions00@gmail.com /WhatsApp: +393509811524.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  25. Γεια σε όλους σε αυτό το φόρουμ, είμαι ο Usman Suleiman από την Ιορδανία Αμμάν. αλλά ζω στο Palm Harbor Florida 34682. ΗΠΑ και θέλω να χρησιμοποιήσω αυτό το μέσο για να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στα πιστωτικά ιδρύματα δανείου που εκπλήρωσαν την υπόσχεσή τους χορηγώντας μου ένα δάνειο, είχα κολλήσει σε μια οικονομική κατάσταση και έπρεπε να αναχρηματοδοτήσω και να πληρώσω επίσης τους λογαριασμούς μου ως εκκίνηση μιας επιχείρησης. Προσπάθησα να αναζητήσω δάνεια από διάφορες εταιρείες δανείων, ιδιωτικών και εταιρικών οργανισμών, αλλά ποτέ με επιτυχία, και οι περισσότερες τράπεζες απέρριψαν το αίτημά μου για πίστωση. Αλλά όπως θα το ήθελε ο Θεός, μια φίλη με το όνομα Mary Williams με σύστησε σε Δανειακά Πιστωτικά Ιδρύματα, τα οποία επίσης μου επιβεβαίωσαν ότι έλαβε επίσης ένα δάνειο από αυτά. Σε μια προσπάθεια να επιλύσω την τρέχουσα κατάστασή μου, ήρθα σε επαφή με την εταιρεία μέσω email και υποβλήθηκα στη δέουσα διαδικασία λήψης δανείου από την εταιρεία, προς μεγάλη μου έκπληξη μέσα σε 72 ώρες, όπως και η φίλη μου η Μαίρη, έλαβα επίσης ένα δάνειο $80,000,00 δολάρια Έτσι, η συμβουλή μου σε όλους όσους ή γνωρίζουν κάποιον που επιθυμεί ένα δάνειο, εάν πρέπει να επικοινωνήσετε με οποιαδήποτε εταιρεία σχετικά με την εξασφάλιση ενός δανείου στο διαδίκτυο με χαμηλό επιτόκιο 2% και καλύτερα σχέδια/χρονοδιάγραμμα αποπληρωμής, επικοινωνήστε με τα Πιστωτικά Ιδρύματα Δανείου. Εξάλλου, δεν ξέρουν ότι το κάνω αυτό, αλλά λόγω της χαράς που έχω μέσα μου, είμαι τόσο χαρούμενος και θέλω να δώσω στους ανθρώπους να μάθουν περισσότερα για αυτή τη μεγάλη εταιρεία που δίνει πραγματικά δάνεια, είναι η προσευχή μου να τους ευλογήσει ο ΘΕΟΣ περισσότερο καθώς χαρίζουν χαμόγελα στα πρόσωπα των ανθρώπων. Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί τους μέσω email στο ( loancreditinstitutions00@gmail.com ) ή στο WhatsApp: +393509811524.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  26. Χρειάζεστε επειγόντως δάνειο; Χορηγούμε προσωπικά δάνεια; επιχειρηματικά δάνεια; στεγαστικό δάνειο? αγροτικά δάνεια; εκπαιδευτικά δάνεια; Χρεωστικό Δάνειο Ενοποίησης; δάνεια φορτηγών; δάνεια αυτοκινήτου; δάνεια ξενοδοχείων; αναχρηματοδότηση δανείων; και περισσότερο χρέος; δάνεια εκκίνησης; .Προσφέρουμε με επιτόκιο 2%! Επικοινωνήστε μαζί μας μέσω: (richardcosmos5@gmail.com)

    προσφορά πίστωσης

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  27. Γεια σε όλους, με λένε Haitham Saleh Al-Hatar, είμαι τόσο χαρούμενος σήμερα. Έλαβα την απόφασή μου από έναν άνθρωπο που φοβάται τον Θεό, επίσκοπο Ηλία, όταν έχασα κάθε ελπίδα ότι δεν μπορώ να πάρω πια δάνειο επειδή με απατούν πολλοί δανειστές, αλλά ενθαρρύνω τον εαυτό μου και κάνω ένα τολμηρό βήμα και κάνω αίτηση με αυτόν τον δανειστή, αλλά είμαι πολύ χαρούμενος που σήμερα λέω ότι μόλις έλαβα το δάνειό μου των 15.000 ευρώ και θα σας συμβουλέψω όλους που τον χρειάζονται για δάνειο
    email: loancreditinstitutions00@gmail.com ή WhatsApp: +393512114999

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  28. Χρειάζεστε δάνειο; προσωπικά δάνεια? επιχειρηματικά δάνεια; στεγαστικά δάνεια? γεωργική και χρηματοδότηση έργων; δίνουμε κάθε είδους δάνεια με επιτόκιο 2%! Διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου επικοινωνίας;(dakany.endre@gmail.com)

    Προσφέρετε επείγοντα δάνεια.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  29. Είμαι χαρούμενος εδώ γιατί πήρα δάνειο ενός εκατομμυρίου ευρώ από Δανειακά Πιστωτικά Ιδρύματα. Εάν είστε αλαζονικοί για το δάνειο? Στείλτε της ένα email στο {loancreditinstitutions00@gmail.com} ή στο whatsapp του πράκτορα: +393512114999

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  30. Γεια σας Κυρίες & Κύριοι, Χρειάζεστε οικονομική βοήθεια; Είμαι η Σούζαν Μπένσον. Είμαι δανειστής και επίσης οικονομικός σύμβουλος.

    Χρειάζεστε επιχειρηματικό δάνειο, προσωπικό δάνειο, στεγαστικό δάνειο ή δάνειο για να ολοκληρώσετε το έργο σας; Εάν η απάντησή σας είναι ναι, θα σας προτείνω να επικοινωνήσετε με την εταιρεία μου. Παρέχουμε κάθε είδους υπηρεσίες δανείου, συμπεριλαμβανομένων μακροπρόθεσμων και βραχυπρόθεσμων δανείων, εξασφαλισμένων και ακάλυπτων δανείων και πολλά άλλα. Για περισσότερες πληροφορίες, γράψτε μας μέσω email: (sunshinefinancialgroupinc@gmail.com) ή στείλτε μου μήνυμα απευθείας στο WhatsApp μέσω: +447360502110 και λάβετε μια απάντηση στη στιγμή.

    Ένα δάνειο από μια αξιόπιστη και ικανή εταιρεία είναι αυτό που χρειάζεστε για να πετύχετε τον στόχο σας. Είμαστε μια ολοκληρωμένη εταιρεία χρηματοοικονομικών υπηρεσιών και δεσμευόμαστε να σας βοηθήσουμε να εκπληρώσετε όλες τις φιλοδοξίες σας. Ειδικευόμαστε στην παροχή δομημένων λύσεων χρηματοδότησης σε ιδιώτες και εταιρείες με τον πιο αποτελεσματικό και ταχύτερο τρόπο.

    * Μπορείτε να κάνετε αίτηση για δάνειο οποτεδήποτε, οπουδήποτε.
    * Ευέλικτο ποσό - Εσείς αποφασίζετε πόσα θέλετε να δανειστείτε.
    * Γρήγορη άμεση χρηματοδότηση - Λάβετε το δάνειό σας εντός 24 ωρών από την έγκριση.
    * Ευέλικτο επιτόκιο 3%.
    * Υψηλά ποσοστά έγκρισης
    * Ευέλικτη Αποπληρωμή - Πρέπει να επιλέξετε την Ημερομηνία Αποπληρωμής, είτε εβδομαδιαία, μηνιαία ή ετήσια για διάρκεια 1-30 ετών.
    * Απλή ηλεκτρονική εφαρμογή.
    * Εξατομικευμένη καθοδήγηση και τεχνογνωσία.
    * Χωρίς κρυφές χρεώσεις

    Μην χάσετε μια ευκαιρία λόγω έλλειψης οικονομικών. Επικοινωνήστε με την εταιρεία μου τώρα, μπορούμε να σας βοηθήσουμε με ένα δάνειο επειδή έχουμε βοηθήσει πολλά άτομα και οργανισμούς που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες σε όλο τον κόσμο

    Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την προσφορά δανείου μας, στείλτε μας το αίτημα δανείου σας μέσω
    Email: (sunshinefinancialgroupinc@gmail.com)
    WhatsApp: +447360502110

    Οι μεσάζοντες/σύμβουλοι/μεσίτες είναι ευπρόσδεκτοι να φέρουν τους πελάτες τους και προστατεύονται 100%. Με απόλυτη εμπιστοσύνη, θα εργαστούμε μαζί προς όφελος όλων των εμπλεκομένων μερών.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  31. Είμαι πολύ χαρούμενος που παίρνω ένα δάνειο από το ευρωπαϊκό μέρος του κόσμου, είμαι εδώ για να σας προτείνω όλους όσοι χρειάζεστε οικονομική βοήθεια να επικοινωνήσετε με τον κ. Ηλία για την αίτηση δανείου σας. Επικοινώνησα μαζί τους για την αίτηση δανείου μου και παίρνω με επιτυχία ένα δάνειο 25.000 ευρώ μετά από κάποια δέουσα επιμέλεια που με κάνει σχεδόν απελπισμένη. επικοινωνήστε μαζί τους στο. email {loancreditinstitutions00@gmail.com} ή αριθμός whatsapp: +393512114999.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  32. Καλή μέρα,

    Προσφέρουμε γκάμα δανείων από προσωπικά έως επιχειρηματικά δάνεια, στεγαστικά δάνεια και δάνειο σταθεροποίησης χρέους Εάν ενδιαφέρεστε Επικοινωνήστε μαζί μας (dakany.endre@gmail.com)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  33. Αγαπητοί αιτούντες δάνειο

    Έχετε οικονομικές δυσκολίες; Θέλετε να ξεκινήσετε τη δική σας επιχείρηση; Αυτή η εταιρεία δανείων ιδρύθηκε ως οργανισμός ανθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως με μοναδικό σκοπό να βοηθήσει τους φτωχούς και οικονομικά αναξιοπαθούντες ανθρώπους. Εάν θέλετε να υποβάλετε αίτηση για δάνειο, επικοινωνήστε μαζί τους χρησιμοποιώντας τα παρακάτω στοιχεία: e-mail: elenanino0007@gmail.com

    Ονομα:
    Απαιτούμενο ποσό δανείου:
    Διάρκεια δανείου:
    Αριθμός κινητού:

    Σας ευχαριστώ και ο Θεός να έχει καλά
    Ingrid

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  34. χρειάζεσαι δάνειο; Σε αυτήν την περίπτωση, στείλτε email: dakany.endre@gmail.com

    χρειάζεσαι δάνειο; προσωπικά δάνεια? επιχειρηματικό δάνειο; στεγαστικών δανείων? Γεωργία και χρηματοδότηση έργων, ΓΡΗΓΟΡΑ ΔΑΝΕΙΑ. Χρειάζεστε ένα δάνειο για να ξεπληρώσετε τα χρέη σας, να πληρώσετε τους λογαριασμούς σας ή να ξεκινήσετε μια ωραία επιχείρηση; ? Παρέχουμε όλα τα είδη δανείων με επιτόκιο 2%! Διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου επικοινωνίας: (dakany.endre@gmail.com)

    Επείγουσα προσφορά δανείου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  35. Χρειάζεστε ένα επείγον δάνειο; Δίνουμε προσωπικά δάνεια; Επιχειρηματικά δάνεια; Στεγαστικά δάνεια; Αγροτικά δάνεια; Δάνεια εκπαίδευσης; Χρεωστικά δάνεια ενοποίησης; Δάνεια φορτηγών; Δάνεια αυτοκινήτου; Δάνεια ξενοδοχείων; Αναχρηματοδότηση δανείων; και περισσότερα Σχολικά Δάνεια; Δάνεια εκκίνησης; .Προσφέρουμε με επιτόκιο 2%! Επικοινωνήστε μαζί μας μέσω: (dakany.endre@gmail.com)

    προσφορά δανείου

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Δείτε ακόμα

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...